कोइरालालाइ हाने प्रदिप गिरिले झापड 

हिन्दु राष्ट्रको मुद्दा जनमत संग्रह बाट टुंगाउन उपयुक्त हुने धारणा राखेका काँग्रेस महामन्त्री शंशाक कोइराला प्रति काँग्रेसकै नेता प्रदिप गिरिले व्यङ्ग गरेका छन । आज एक दैनिक पत्रिकामा शंशाकलाई किन चाहियो हिन्दु राष्ट्र शीर्षकमा प्रकाशित आफ्नो लेखमा गिरिले यस्तो बताएका छन ।

‘छापाका अनुसार हिन्दूधर्मको वकालतको सिलसिलामा पारदर्शी डा शशांकले आफू ब्राह्मण भएको सम्झना गर्नुभएको छ । त्यो के हो कुन्नि रु अझ म त ब्राह्मण भन्दा पनि एक कदम अघि सन्न्यासी हुँ । सन्न्यासीहरू त युगौँ देखि मठ–मन्दिरका भरमा गुजारा गरेर बसेको जाति हो । तर, जीवन यस्तो भावुकताबाट चल्दैन । आज बाहुन, सन्न्यासी वा क्षेत्रीलाई धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छैन भन्ने समझमा आउने कुरा हो । बरु बाहुन, सन्न्यासी र क्षेत्रीले सम्झनुपर्ने कुरो अर्को छ— उनीहरूबाहेकलाई चाहिँ धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छ । धर्मको नाममा उत्पीडन भोगिरहेको ठूलो जमातलाई धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छ । ’

गिरि भन्छन्, ‘अचानोको मार खुकुरीलाई के थाहा ! ’

शनिवार चितवनमा पत्रकारहरुसँग कुरा गर्दै नेता कोइरालाले हिन्दु राष्ट्रको विषय जनमतसंग्रहबाट टुंगाउनुपर्ने बताएका थिए । उनको यो अभिव्यक्तिको काँग्रेस भित्रबाटै आलोचना भएको थियो ।

‘मलाई लाग्छ, यो इस्यु(हिन्दूराष्ट्र) अहिले उठेको छैन । तपाईंहरूले हिन्दूधर्मको विषयमा सोधिहाल्नु भयो । न कुनै धर्मसापेक्ष हुन्छ न कुनै धर्मनिरपेक्ष नै हुन्छ । न कुनै धर्म शून्य हुन्छ । धर्म त स्वतन्त्र हुन्छ । कम्युनिस्टले धर्मको शून्यताको कुरा गर्छन् । तर, कांग्रेसले धार्मिक स्वतन्त्रता भन्दै आएको हो,’ नेपाल प्रेस युनियन चितवन शाखाले शनिबार गरेको पत्रकार सम्मेलनमा कांग्रेस महामन्त्री कोइरालाले भनेका थिए, ‘यो मेरो व्यक्तिगत धारणा हो । तर, धर्मनिरपेक्षताको विषयमा उठेको विवाद टुंग्याउने उपयुक्त विधि जनमतसंग्रह नै हो ।’

आजको नयाँ पत्रिकामा प्रकाशित गिरिको लेखेको पूर्णपाठ यस्तो छ

राजनीति र पारदर्शिता बिरलै सँगसँगै जान्छन् । युगौँदेखि यस्तै चलिआएको छ । कुरुक्षेत्रका श्रीकृष्णले युद्धिष्ठिरलाई ‘नरो वा कुञ्जरो वा’ भन्न बाध्य गराएका थिए । तर, यति भएर पनि राजनीतिमा सत्य र शिष्टाचार अझै प्रासंगिक रहेका छन् । गान्धीले भारतीय राजनीतिमा सत्य, धार्मिकता र नैतिकताको अभिनव प्रयोग गरे । दुनियाँले त्यो बिर्सेको छैन । आजको नेपालमा धर्मनिरपेक्षता र हिन्दूत्वको विवाद झिकिएको छ । यस्तै विवादको परिपे्रक्षमा भारतमा उहिल्यै गान्धीको हत्या भएको थियो । त्यो हत्या आज पनि स्मरणीय छ ।

नथुराम गोड्सेले गान्धीको हत्या गरेका थिए । उनको राजनीतिको सुरुवात राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघबाट भएको थियो अरे । हत्याको त्यस घडीमा गोड्से संघबाट टाढिएका थिए । गान्धी–हत्याको अभियोगमा भने वीर सावरकरदेखि लिएर गुरु गोलवलकरसम्म मुछिएका थिए । पछि उनीहरू छाडिए । नाथुराम छुटेनन् । नाथुरामले आफ्नो बचाउ गर्न पनि खोजेनन् । गान्धीको हत्या गरेर आफूले ठीक गरेको मान्यतामा उनी दृढ रहे । भाइ गोपाल गोड्सेले आजीवन काराबास काटे । छुटेपछि एउटा पुस्तक छापे— ‘गान्धी का वध क्यौं ?’ यस पुस्तकको पहिलो संस्करण आर्य भूषण प्रेस वनारसबाट निस्केको थियो । यस प्रेसको माथिल्लो तल्लामा अनेकन् कांग्रेसी कार्यकर्ता बस्थे । म पनि पुग्थेँ । गोपाल गोड्सेसँगको भेटको सम्झना मलाई छ । अरूलाई पनि होला । गोपाल गोड्सेको कथित पुस्तक भारतमा जहाँसुकै भेटिन्छ । गोड्से बन्धुका तर्कबाट प्रभावित हुने ठूलो जमात हिन्दुस्तानमा आज पनि जीवित एवम् सक्रिय छ ।

राजनीतिको केन्द्रीय तत्व द्वन्द्व हो । द्वन्द्व नहोस् त राजनीति नै हुँदैन । सबै थरिका द्वन्द्व शान्तिपूर्ण ढंगबाट समाधान हुन्छ भन्नु कोरा आदर्शवाद हो भन्ने चिन्तन राजनीतिमा बलियो छ । यस्तो चिन्तनले राजनीतिमा अन्ततः दमनको अनिवार्यताको वकालत गर्छ । यस हदसम्म नपुग्दासम्म राजनीतिमा मत–मतान्तर स्वस्थ्य र स्वाभाविक प्रक्रिया हो । अहिले नेपालमा धर्मनिरपेक्षताको विषयमा भएको मत–मतान्तरलाई यसरी नै हेरिनुपर्छ । माओवादी जनयुद्धको समापनको अभियानमा हाम्रा माझका अनेकानेक मतभेद मानौँ हराएका थिए । सर्वदलीय संयन्त्रको नाममा नेतावादी शैलीबाट निर्णय भइरहेको थियो । माओवादी जनयुद्धको रापतापमा प्रबुद्ध वर्ग पनि मौन थियो । जे हुन्छ होस्, तर छिटोभन्दा छिटो शान्ति कायम होस् भन्ने सबैको मनोभावना थियो । तदनुरूप गणतन्त्र, धर्मरिपेक्षता, संघीय राज्य, आरक्षण, समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली जस्ता युगान्तकारी कदम क्रियान्वयन भए ।

२००७ साल लगत्तैको कुरा हो । हाम्रो पुस्ताको चेत खुल्दै थियो । सहर बजारमा जिन्दावाद–मुर्दावादको तुमुलनाद थियो । काठमाडौंको परिदृश्य अझ चर्को थियो । बुढापाका भन्थे— बरु राणाकालमा नै शान्ति थियो । अहिले पनि काठमाडौंका झकिझकाउ ‘ड्रइङ रुम’मा यस्ता कुरा सुन्न सकिन्छ— बरु राजाकै पालामा शान्ति थियो । यस्ता महावाणी भन्ने बोल्नेलाई ‘संरचनात्मक हिंसा’को अनुभूति वा जानकारी छैन । त्यस्ताहरूको भावुक पीडा सर्वथा बुझ्न सकिने कुरो हो । दोस्रो जनआन्दोलनको दौरान र त्यसपछिको आजसम्मको उथलपुथल, तलमाथि, नारा–जुलुस, बन्द–हड्तालले खाइपाई आएका उपल्लो वर्ग र जातलाई अत्यासमा पारेको छ । सबैले बोल्न सकेका छैनन् । सबैमा आँट छैन । होइन भने अधिकांश सुविधाभोगी राजधानीवासीका मनमा छ— केको संघीय राज्य ? किन पो चाहियो गणतन्त्र ? केको यो समानुपातिक र सहभागी राज्यको नाटक ? हिजोसम्म दलिएर र थिचिएर बसेका ती प्राणी आज लोगो लगाएर हिँड्ने ? यस्ता कुरामा भतभती मन पोल्नेहरू काठमाडौंका बिलासी बैठकमा डुक्रिन्छन् ।

प्रधानमन्त्री प्रचण्ड सामान्यतः सत्य बोल्नु हुन्न । कृष्णको उदाहरणबाट उहाँले धेरै प्रेरणा लिनुभएको छ । प्रधानमन्त्री पदको यसपटक शपथ ग्रहणको पूर्वसन्ध्यामा खुलेरै केही कुरा भन्नुभएको थियो । वर्तमान संविधान क्रियान्वयन गर्ने महाभारतमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री ओलीलगायतले बोलेका कुराको मार्मिक खुलासा थियो, प्रचण्डको भाषण । प्रचण्डको भनाइमा सत्यांश थियो । सत्ताको बागडोर हातमा लिएर बसेका अनेकन् शीर्षस्थ नेताहरूको मन युगान्तकारी परिवर्तनको हकमा आज पनि धेरै साफ छैन । डा. शशांक कोइराला पनि शीर्षस्थ नेताहरूको लहरमा बस्नुभएको छ । उहाँ साफ दिलका मानिस हुनुहुन्छ । यसैले उहाँले प्वाक्क बोल्नुभयो । हिजो (आइतबार) को नयाँ पत्रिका दैनिकमा भँगेराजत्रो अक्षरमा छापिएको छ, डा. शशांकको अभिव्यक्ति । अरू दैनिक पत्रिकामा यो कुरोले स्थान पाएको छैन । पार्टी तयार हुन्छ भने हिन्दूराज्य वा धर्मनिरपेक्षताको पक्षमा जनमत संग्रह गर्नुपर्ने धारणाको उहाँले समर्थन गर्नुभएको छ । तर, जनमत संग्रह नै गर्ने हो भने धर्मनिरपेक्षता एउटा विषयमा मात्र सीमित रहन सकिन्छ र ? नेपालमा बहुदल निर्दलको जनमत संग्रह एकपटक भएको हो । त्यस जनमत संग्रहले बहुदललाई रोक्न सकेन । जनमत संग्रह र राजनीतिको आधारभूत सिद्धान्तको प्रत्यक्ष सम्बन्ध छैन ।

भारतमा ८०—८२ प्रतिशत हिन्दू छन् । भारतमा अझै धर्मनिरपेक्षता हटाउने माग उठेको छैन । राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघको अभूतपूर्व वर्चस्व हुँदाहुँदै पनि यो माग उठाइएको छैन । नरेन्द्र मोदीका बाबजुद पनि उठेको छैन । कारण स्पष्ट छ, धर्मनिरपेक्षताको प्रश्न हिन्दू र गैरहिन्दूमाझको मत–मतान्तर होइन । यो हिन्दू र हिन्दूबीचको झगडा हो । भारतमा धर्मनिरपेक्षता ‘लाद्ने’ विषयमा मुसलमानको केको जोड चल्थ्यो । तर, गान्धी र नेहरू चट्टानसरह उभिए । यो झगडा हिन्दू र मुसलमानको कहिल्यै रहेन । हिन्दू–हिन्दूको झगडा हुन गयो । गान्धी र सावरकरको हुन गयो । भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस र राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघको हुन गयो । तर, फेरि कुरो हिन्दू धर्मको थिएन । कुरो अर्कै थियो । राष्ट्रत्वको परिभाषा कुरोको चुरो थियो । के धर्ममा आधारित राष्ट्रिय राज्य आजको युगमा सफल हुन सक्छ ?

राष्ट्रिय राज्यको इतिहासमा वेस्टफेलियाको सन्धि १६४८ इस्वी एक काल विभाजक मिति हो । सत्रौँ शताब्दीमा फ्रान्समा कार्डिनर रिसलु महान् राजनेता भए । रिसलु क्याथोलिक थिए । फ्रान्सेली राज्यको धर्म पनि क्याथोलिक नै थियो । क्याथोलिक र प्रोटेस्टेन्टको लडाइँमा युरोप रक्तरञ्जित थियो । ३० वर्षे धर्मयुद्धका नामले यो प्रख्यात छ । कार्डिनल रिसलुले दूरदर्शिता देखाए । राजकाजको स्वार्थलाई ध्यानमा राखेर उनले स्विडेनका अडोल्फ गुस्ताफसँग सहकार्य गरे । अडोल्फ भने प्रोटेस्टेन्ट थिए । तर, दुवैको सहकार्यमा धर्म बाधा भएन । अडोल्फको सहायताले रिसलुले युरोपमा शान्ति कायम गरे । युद्धको समाप्तिपछि वेस्टफेलिया सन्धि भयो । राष्ट्रिय राज्यको अवधारणा युरोपमा स्थापित भयो । राजा र राज्यले धर्मका नाउँमा अर्को मुलुकमा हात नहाल्ने भए । राष्ट्रवादका सिद्धान्त कायम भए । तदनुरूप युरोपको उद्भव र विकासमा वेस्टफेलिया सन्धि एउटा सीमा–चिह्न मानिन्छ । वेस्टफेलिया सन्धिपछि नै राज्य र धर्मको सम्बन्ध सिद्धान्ततः समाप्त भएको हो । यो व्यवहारमा भने सिद्धिन सकेको छैन । मानिस मरेपछि पनि नङ र केश केही समय बढिरहन्छन् त्यति मात्र हो । नेपालमा झन्डै यस्तै परिस्थितिमा शान्तिप्रक्रिया सम्पन्न भयो । धर्मनिरपेक्षता शान्तिप्रक्रियाको अंगको रूपमा आएको हो ।

नेपाल सनातन कालदेखि हिन्दूराष्ट्र थियो भन्ने धारणा सर्वथा भ्रान्त हो । राजा महेन्द्रका पालादेखि जोरसोरले नेपाल हिन्दूराज्य भएको प्रचार–प्रसार हुन थाल्यो । राजा महेन्द्र र उनका उत्तराधिकारीले हिन्दूत्वको राजनीति गरे । तदनुरूप बिपी कोइरालाले एकपटक भन्नुभएको थियो— नेपाललाई हिन्दूराज्य भन्नु झेली कुरो हो । यस समय विश्वमा कतिपय मुलुकले आफूलाई इसाई धर्मावलम्बी बताएका छन् । त्यस्तै कतिपय मुस्लिम पनि रहेका छ । ती देशको इतिहास बेग्लै छ । युरोप र मध्यपूर्वमा समेत धर्म–युद्धको अत्यन्त लामो परम्परा रहेको छ । यता यस्तो कहिल्यै भएन ।

छापाका अनुसार हिन्दूधर्मको वकालतको सिलसिलामा पारदर्शी डा. शशांकले आफू ब्राह्मण भएको सम्झना गर्नुभएको छ । त्यो के हो कुन्नि ? अझ म त ब्राह्मणभन्दा पनि एक कदम अघि सन्न्यासी हुँ । सन्न्यासीहरू त युगौँदेखि मठ–मन्दिरका भरमा गुजारा गरेर बसेको जाति हो । तर, जीवन यस्तो भावुकताबाट चल्दैन । आज बाहुन, सन्न्यासी वा क्षेत्रीलाई धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छैन भन्ने समझमा आउने कुरा हो । बरु बाहुन, सन्न्यासी र क्षेत्रीले सम्झनुपर्ने कुरो अर्को छ— उनीहरूबाहेकलाई चाहिँ धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छ । धर्मको नाममा उत्पीडन भोगिरहेको ठूलो जमातलाई धर्मनिरपेक्षता चाहिएको छ । त्यसैले होला नयाँ पत्रिकामा मीन विश्वकर्माको टिप्पणीसमेत छ । विश्वकर्मा भन्छन्– ‘यस्ता अभिव्यक्तिका विषयमा आगामी केन्द्रीय समिति बैठकमा कुरा उठ्छ ।’ तर, कुरा उठ्ला जस्तो लाग्दैन । कुरा नउठे पनि मीन विश्वकर्माले आफ्नो कुरा भन्नमा सफलता प्राप्त गरिसक्नुभएको छ । हाम्रो उखानको हिसाबले मीन विश्वकर्माको कुराको सार यति हो— अचानोको मार खुकुरीलाई के थाहा !
अंग्रेजीमा भन्छन—
‘द वेयरर नोज ह्वेर द सुज पिन्चेज ।
साभार